Home | Biografie | Lezingen

Lezingen / betogen / interviews
 

Sierk Schröder (1903-2002)

Opening expositie van het oeuvre van Sierk Schröder in het Goois Museum,
op 15 januari '65 door drs. J.N. van Wessem.

Sierk Schröder is tegelijkertijd een van onze meest bekende schilders (zeker als portrettist) en een van die kunstenaars, die naast de revolutionaire ontwikkelingen, hun eigen weg blijven gaan, het kompas vertrouwend, op zoek naar de vertolking van blijvende menselijke waarden en steunend
op de grote voorbeelden uit het verleden, die immers - door hun kwaliteit - niets aan betekenis
voor het heden hebben ingeboet. Want Schröder is bepaald veel meer dan de portrettist van de officiële wereld (die wel nergens minder op een beau-monde lijkt dan in ons land).
Zijn talent is veelzijdig, ook in de zichzelf opgelegde beperking. Hij kent zijn grenzen: hij voelt zich tonalist meer dan colorist, en zoekt eerder de harmonie dan de primaire schreeuw.
Zonder tot de pastiche te vervallen, haakt hij in op de bestaande ontwikkeling en in zijn opdrachten wenst hij zoveel mogelijk zijn vrijheid te bewaren, maar tevens rekening te houden met de motivering, die tot de opdracht heeft geleid. Men zou het zoeken naar een harmonische uitbeelding van de psychische geaardheid van zijn onderwerpen de kern van zijn creativiteit kunnen noemen.
Want onder deze kwalificatie vallen zowel zijn opgedragen als zijn vrije portetten en stellig evenzeer zijn vrije tekeningen en aquarellen, wanneer men bij deze laatste de psychische expressie vooral in de weergave van de sfeer wil zien.
Maar om tot een dergelijke vrijheid in de keuze van de vorm en het gebruik van de taal te kunnen komen is een zo groot mogelijke beheersing van het ambacht noodzakelijk (een opvatting, die hoe langer hoe sterker terrein terugwint), en in dit opzicht zijn de studiebladen, de vingeroefeningen, de overwinning op de weergave van de materie, de variaties op de essentiële thema's voor de waardering van zijn werk van het allergrootste belang. Ik geloof dat nooit tevoren de verschillende fasen van Sierk Schröders werkzaamheid duidelijker bijeengebracht zijn dan op deze tentoonstelling.
In de gang naar de zalen ziet men en keuze uit de tekeningen, die ik zojuist wel oefenbladen genoemd heb, maar die toch tegelijkertijd gave kunstwerken zijn.
De modelstudies tonen een grote en zeldzaam geworden beheersing van de anatomie.
Zij zijn academisch in de goede zin, dit wil zeggen niet gedicteerd door een verstard en onpersoonlijk schoonheidsideaal, maar ontstaan uit de behoefte het motief te verkennen en de geheimen ervan te achterhalen. Het is geen wonder dat een medicus, die aan de Leidse universiteit promoveerde over een anatomisch onderwerp, bij bepaalde details Sierk Schröder om raad vroeg.
Maar let U ook vooral goed op de draperiestudies, want daarin kunt U veel over de kunstenaar ontdekken: zijn voorkeur voor het quattrocento (die geen ijdele nabootsing is geworden), zijn minutieuze wijze van werken, voorzichtig en toch vastberaden elke plooi, ieder detail verantwoordend, en zijn kunde om niet in detaillisme te vervallen, maar om de tekening tot een boeiend geheel te maken. In deze bladen is de weergave volledig in de plaats getreden van het onderwerp, is de weergave het onderwerp geworden. Alles komt hier op het gave evenwicht aan en op de economie van de middelen. Hier heeft de oefening kunst gebaard.
De kreeftenstudies bezitten een heel ander sfeer, want hierin vat hij de geheimzinnige dieren in hun hele verschijning. De hoekigheid van de lijnvoering stemt geheel overeen met de tastende, schokkende bewegingen, die hun hele voorkomen kenmerken.
De eerste zaal - waarin de aquarellen worden getoond - zou men kunnen zien als een vrucht van de creativiteit, waartoe de oefenbladen hem in staat hebben gesteld.
Hier overheerst de nauwkeurig uitgebalanceerde sfeer; kleur en toon spelen er een grote rol en versterken op een weinig opvallende maar wezenlijke manier de gaafheid, die bestaat uit het praktisch samenvallen van conceptie en resultaat. Bovendien spreekt uit deze aquarellen een beheerste sensualiteit, die niet anders is dan een verheerlijking van het menselijk lichaam.
En misschien staat Sierk Schröder wel nergens verder af van wat voor velen als de belangrijkste bijdrage van de kunst van deze eeuw geldt: die, waarin de mens verminkt, vermorzeld, en vaak tot in het onherkenbare veracht wordt weergegeven.
Het blijft een verrassing te zien hoe bij hem wat zo vaak onderwerp voor schilderijen van allerlei allooi is geworden, persoonlijk ondergaan en gezien is gebleven. In de grote zaal ziet men Sierk Schröder zoals de buitenwacht hem het beste kent: de schilder van het figuurstuk en vooral van het portret. Hier ontmoeten wij de kunstenaar in zijn sociale contacten, in minstens tweeërlei opzicht:
als de schilder die ons in zijn doeken de leefwereld die hij gekozen heeft laat zien, en als de portrettist die van het portretschilderen een beroep heeft gemaakt, waardoor hij zich sociaal heeft kunnen handhaven.
De ontwikkeling die zijn talent juist de laatste paar jaren heeft gekenmerkt, is hier duidelijk te zien.
Hoewel zijn ontwikkeling geleidelijk is geweest zijn er toch stroomversnellingen waarneembaar.
In een hiervan bevindt hij zich nu, zoals het meest recente werk toont. De toets is ruiger geworden zonder aan raakheid verloren te hebben, de compositie gecompliceerder door het intensere gebruik van de achtergrond, die een nieuwe rol ging spelen. Maar de verworvenheden van vroeger heeft hij niet veronachtzaamd. Elk schilderij berust op een feilloze tekening en de karakteristiek van zijn modellen is bijzonder sprekend.
De harmonie, die altijd kenmerkend voor de schilder is geweest, is gebleven, maar toch zijn deze portretten ontstaan uit een heftige spanning. Dat het eindresultaat deze niet toont kan alleen beschouwd worden als een compliment voor Schröders meesterschap. Het schilderij is uitgebalanceerd; het schilderen was telkens weer een absorberende en uitputtende ontdekkingsreis.
Tijdens het ontstaan komen de twijfels, de onzekerheden op. Hele partijen worden, op zoek naar de uiteindelijke vorm, veranderd, uitgewist en weer ingeschilderd. Uit alle variaties zoekt hij het thema op. In het resultaat zijn deze spanningen - deze actionpainting - niet uitgevaagd, maar tot een nieuwe harmonie gebracht. En in ieder nieuw schilderij is de inbreng van de kunstenaar niet alleen zijn groot technisch vermogen, zijn rijke ervaring, zijn bondige weergave van het sujet, maar vooral zijn hele doordringende persoonlijkheid. Want de belangrijkste ontmoeting van elke kunstenaar is die met zichzelf. In de spiegel legt hij de rekenschap af over zijn intenties, zijn verworvenheden, zijn conflicten, zijn slagen en zijn volhouden.
Bij sommigen is deze confrontatie met het eigen ik voor derden nauwelijks te herkennen. Sierk Schröder mag men zonder overdrijving een grootmeester van het zelfportret noemen.
Ook deze gaan uit van een sterke sensibiliteit, een gevoelsmoment. Zij zijn intiemer dan het meeste andere werk, want de weergave kan bij iemand, die zozeer de techniek beheerst (en alleen maar bij zo iemand) directer zijn.
De zelfportretten zijn een afrekening. Zij tonen ons de kunstenaar onderzoekend, ontledend, als overwinnaar op de materie, maar ook in zijn eenzaamheid. Hier is het sociale element teruggedrongen en is hij alleen met het gelaat dat de spiegel is van zijn wereld. Het laatste geschilderde zelfportret heeft zo het karakter gekregen van een confessie. Zelfbewust zijn en blijven zoeken houden elkaar in evenwicht. De vier fasen die ik schetste : studie, lyrische ontboezeming, portret en confrontatie met het eigen ik, komen vanzelfsprekend niet gescheiden voor. Zij lopen in het oeuvre door elkaar en wisselen elkaar af "naar de luim van het seizoen". Daaraan ontleent het gehele oeuvre zijn charme en zo blijft de creativiteit lenig.
Men zou ook een andere indeling kunnen maken en het zwart-wit stellen tegenover de kleur, of de transparante aquarel tegenover het olieverfschilderij. Men zou de poëzie van de vrije uitingen kunnen vergelijken met het proza van de opdrachten, die op hun beurt zo vaak gedichten worden.
Maar hoe men het overzicht maakt, men zal steeds getroffen worden door de zuivere klank, die het resultaat is van een beheerste techniek, een verfijnde benadering en een gevoelige uitbeelding.
Want bij iedere keuze is de gehele mens geëngageerd, met de inbreng van zijn hele persoonlijkheid.

Een kunstenaar die zijn metier en alle consequenties ervan zo ernstig opvat, en zo diep doordrongen is van de noodzakelijkheid van een volmaakte vormgeving, moet een goed pedagoog zijn. Sierk Schröder heeft zich in Amsterdam als zodanig ontwikkeld. Een goed leermeester, die zijn leerlingen van zijn kennis laat profiteren, maar zich niet dringt tussen hen en hun taak. Maar hij is in de allerlaatste plaats de verkrampte Academie-hoog-leraar uit de karikatuur: het bescheiden talent dat zijn impotentie opdringt in een vernielen van de mogelijkheden der leerlingen.
Wat positief is tracht hij te cultiveren en wat in zijn ogen verkeerd is probeert hij te verbeteren. Zo is zijn leraarschap een activiteit, die een verlengstuk is geworden van zijn eigen werk. En zo groeit hij in een bundeling van krachten naar een nog verdere ontplooiing, door zijn rijke begaafdheid artistiek, maar stellig in beslissende mate ook menselijk.

------------------------------------------------------------

Drs. J.N. van Wessem was directeur van het Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden (1953 - 1967), daarna hoogleraar kunstgeschiedenis en esthetica aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten, Amsterdam.