Home | Biografie | Portretopdrachten Nederlands-Indië en Indonesië

Biografie Sierk Schröder

Portretopdrachten Nederlands-Indië en Indonesië

Het zijn bijzondere historische gebeurtenissen
Zo opperde hij eens, dat het grote staatsieportret van H.M. de Koningin voor het Paleis te Batavia, dat hij in 1947 schilderde, wel eens voorgoed verloren kan zijn gegaan. Sierk Schröder heeft nooit kunnen bevroeden dat dit portret ooit boven water zou komen. Bij toeval ontdekte zijn dochter Ruth eind februari 2021 dat het staatsieportret - anoniem en beschadigd - deel uitmaakt van de Nederlandse canon.

1939
Portret van Koningin Wilhelmina, bestemd voor het gouverneurspaleis te Makassar
In een artikel, zowel in de Javabode (15.11.1939) als in de Deli Courant (25.11.1939), vertelt Schröder dat de opgave moeilijk was, daar men hem in de uitvoering niet vrij had gelaten.
Citaat uit dit artikel: Zelfs de afmetingen waren hem voorgeschreven, omdat het stuk in een wandbetimmering zal worden gevat. Het formaat van 184 bij 84 cm is van zóó beperkte afmetingen, dat aan een eenigszins belangrijken achtergrond niet te denken viel. Sierk Schröder: Bovendien moest, zoo luidde de opdracht, het schilderij een staatsieportret zijn en tevens een portret van de koningin als persoon, welke juist door haar soberheid de waardigheid bezit die ons allen respect afdwingt.

Boven het artikel, in beide kranten, was een afbeelding geplaatst van Sierk Schröder, met palet in de hand, staand voor het portret van de koningin, met als tekst daaronder: 'IN OPDRACHT VAN DEN GOUVERNEUR VAN DE GROOTE OOGST, den heer G.A.W.C. de Haze Winkelman, heeft de kunstschilder Sierk Schröder een schilderij van H.M. de Koningin vervaardigd, bestemd voor het Gouverneurspaleis te Makassar.' (afbeelding 1).

(Afbeelding 1. Afbeelding boven uitgebreid artikel zowel in de Javabode
als in de Deli Courant van resp. 15 en 25.11.1939) Sierk Schröder: portret van koningin Wilhelmina 184x84cm)

Portret van de Koningin uit de lijst gesneden:
Dit portret, zo vertelde Sierk Schröder mij (en waarvan ik aantekening maakte) werd door de Japanners uit de lijst gesneden (verwijzende naar de Japanse bezetting van Nederlands-Indië).

1947
Portret van koningin Wilhelmina ter vervanging
1946: opdracht, uitgevoerd in 1947

In het krantenbericht van de NRC van 23.11.46 is te lezen dat Sierk Schröder opdracht heeft ontvangen een groot portret (2 x 3 meter) te schilderen van de koningin voor het paleis te Batavia ter vervanging van de door de Japanners uit de lijst gesneden beeltenis van Hare Majesteit. De schilder zal in een kamer van het paleis op den Dam zijn opdracht uitvoeren (afbeelding 2).
In ons archief bevindt zich een kopie van een brief, gedateerd 12.11.1946, waarin te lezen is dat de Minister van Overzeesche Gebiedsdelen de opdracht aan Sierk Schröder voorbereidt. Die brief is gericht aan de Directeur van het Indisch Etablissement, Amsterdam. De kopie is naar Schröder verstuurd met de aantekening Persoonlijk (afbeelding 3).
In de brief is ook te lezen dat het portret bestemd is voor het paleis te Buitenzorg (Batavia).

(Afbeelding 2. N.R.C. 23.11.1946)

(Afbeelding 3)

Uit gesprekken, die ik had met Sierk Schröder, kwam naar voren dat de opdracht voor het schilderen van het portret niet zonder meer aanvaard werd. Het was koningin Wilhelmina die zich verzette en niet bereid was wederom te poseren voor haar portret met het risico opnieuw door de Japanners uit de lijst te worden gesneden. Zij paste daarvoor. En voor Sierk Schröder gold dat hij het schilderen van een portret anders dan in direct contact met het model in pricipe afwees. Niettemin hield de regering de opdracht graag in stand.

In 1947 schildert Sierk Schröder het grote portret, dat hij - opgerold en na een lange reis - te Batavia aflevert. Zijn 'Bill of Health for passengers with destination The Dutch East Indies' is gedateerd 29 mei 1947 (de Leges waren 0,50 cent), (afbeelding 4). Nadat het portret is ingelijst wordt het officieel onthuld in bijzijn van gouverneur-generaal H.J. van Mook. In het archief van de Stichting Sierk Schröder bevindt zich een zwart-witfoto van dit staatsieportret van bijna 300 x200 cm (afbeelding 5, en 5a).

(Afbeelding 4)

(Afbeelding 5. Sierk Schröder: portret van koningin Wilhelmina (281x191cm), geschilderd in 1947, bestemd voor het paleis te Batavia, ter vervanging van het door de Japanners uit de lijst gesneden portret van koningin Wilhelmina, door Sierk Schröder geschilderd in 1939. Foto uit het archief Stichting Sierk Schröder. 5a. Foto uit het archief Stichting Sierk Schröder (uit het eerste van drie zwart-wit-fotoboeken, nummer 130).)

(Afbeelding 5a. Foto uit het archief Stichting Sierk Schröder (uit het eerste van drie zwart-wit-fotoboeken, nummer 130).)

Interessant is dat Ruth Schröder een boekje in handen kreeg dat door Sierk Schröder was geïllustreerd, met op de openingspagina de afbeelding van het portret van de koningin (in zwart-wit). Het boek heeft als titel Matahari Terbit (II) en werd uitgegeven door J.B. Wolters' Uitgevers Maatschappij N.V. Groningen - Batavia - 1947 (afbeelding 6).

(Afbeelding 6. Digambari oleh SIERK SCHRÖDER Openingspagina van het boekje, uitgegeven door (boekje geïllustreerd door Sierk Schröder, 1947) door J.B. Wolters Uitgeversmaatschappij N.V., Groningen, Batavia. 1947 7. Het in 1960 beschadigde portret van koningin Wilhemina dat Sierk Schröder in 1947 schilderde (sneden, japen en zwarte verfspetters). Het bevindt zich sinds 1972 in de vaste tentoonstelling van de afdeling Nederlandse geschiedenis van Rijksmuseum Amsterdam (aldus Harm Stevens, conservator, in zijn boek ‘Gepeperd verleden: Indonesië en Nederland sinds 1600’).)

Ook dit portret van koningin Wilhelmina zou het uiteindelijk moeten ontgelden
Ik refereer aan wat Harm Stevens in zijn boek Gepeperd verleden: Indonesie en Nederland sinds 1600 hierover schrijft:
citaat: Door het Nederlands paleissecretariaat, waarvoor het laatste uur was geslagen, werd halverwege december bepaald dat alle roerende zaken die gemerkt waren met het Nederlandse wapen overgingen aan de Nederlandse regering.

citaat: Dat gold ook voor het staatsieportret van koningin Wilhelmina van de Haagse societyschilder Sierk Schröder. De vrouwshoge beeltenis was in 1946 geschilderd en bestemd voor het paleis te Batavia. Het diende ter vervanging van een nog groter staatsportret dat in voorgaande oorlogsjaren was verwijderd door de Japanse bezetter en niet was teruggevonden.

citaat: Was het ophangen van het doek in kloeke goudvergulde lijst in 1946 nog een manifestatie van het gedroomde machtsherstel in Indië, de verhuizing van het schilderij naar het verderop gelegen Hoge Commissariaatsgebouw bleek vier jaar later vooral een uiting van de illusie van de Nederlandse machtsaanspraak.

De heer Harm Stevens verhaalt (door mij kort samengevat) dat op 6 mei 1960, toen de spanningen rond de Nieuw-Guineakwestie hun hoogtepunt bereikten, de Nederlandse gebouwen door driehonderd symboolbewuste demonstranten werden bestormd, waarbij het portret van Wilhelmina uit de lijst werd gehaald en ernstig werd beschadigd. Door het opgeheven hoofd werd een verticale snede aangebracht, in de lagere regionen werd het doek beschadigd door enkele fikse japen, terwijl her en der zwarte inkt over de verflaag is gespetterd (afbeelding 7).
Op 28 februari 1961 werd het portret door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed aan het Rijksmuseum Amsterdam in bruikleen gegeven, waar het in 1972 geplaatst werd in de vaste tentoonstelling van de afdeling Nederlandse geschiedenis.
citaat: Op het tekstbordje werd het schilderij door de conservatoren bestempeld 'als een navrant document van het einde der koloniale verhouding tussen Nederland en Indonesië'.

(Afbeelding 7. Het in 1960 beschadigde portret van koningin Wilhemina dat Sierk Schröder in 1947 schilderde (sneden, japen en zwarte verfspetters). Het bevindt zich sinds 1972 in de vaste tentoonstelling van de afdeling Nederlandse geschiedenis van Rijksmuseum Amsterdam (aldus Harm Stevens, conservator, in zijn boek ‘Gepeperd verleden: Indonesië en Nederland sinds 1600’).)

Het portret maakt deel uit van de Canon van Nederland, te zien in het binnen-museum van het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem.

Het portret van Huib van Mook (1947)
Het portret van H.J. van Mook schilderde Sierk Schröder tijdens zijn verblijf in Nederlands-Indië. Van Mook was Gouverneur-generaal van 1942-1948.

Terzijde, maar in dit verband aardig om op te merken: Van Mooks voorganger werd eveneens door Sierk Schröder geschilderd. Het portret van Jhr. Mr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer werd in 1961 geschilderd toen hij voorzitter was van de Carnegie Stichting (1958-1963). Het hangt in het Vredespaleis, Den Haag.

Portret van De Soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1949 (afbeelding 8)
Koningin Juliana, Minister President Willem Drees en zijn Indonesische ambtsgenoot Hatta zetten hun handtekening onder de overdracht. Dat gebeurde tijdens een plechtige bijeenkomst in de Burgerzaal van het Paleis op de Dam, alwaar het portret hangt, groot 180 x 130 cm.

Het schilderij is eigendom van de Staat der Nederlanden, die het aan de Koninklijke familie in bruikleen gaf waardoor het deel uitmaakt van de Koninklijk Huis Verzameling. Deze informatie kreeg de Stichting Sierk Schröder van de heer Loonstra, conservator Kunstverzameling Koninklijk Huis, op 14 juni 2005 (telefonisch/Dik Mesman, secretaris van de stichting Sierk Schröder).

Sierk Schröder vertelde mij dat hij achter de aanwezigen in de Burgerzaal tekeningen en schetsen maakte van de plechtige gebeurtenis, staande op een tafel.

Het voorstel om het schilderij te maken is gedaan door koningin Juliana. Dat wordt duidelijk uit een e-mail van 10 juni 2005, die de Stichting ontving van Dr. J.F. Meijer, RU Groningen, als historicus gespecialiseerd in de Nederlands-Indonesische betrekkingen. In die mail vraagt Dr. Meijer vroeg ons of het portret echt bestaat. Tijdens een onderzoek in het Nationaal Archief kwam hij stukken tegen waarin koningin Juliana voorstelt van die gebeurtenis een schilderij te laten maken. Premier Drees is welwillend en draagt minister Rutten op zich hiermee te belasten. Eerst in 1951 komt de opdracht weer ter sprake. Er is nogal wat geharrewar over de vraag werk departement voor de kosten van 5.200 gulden zou moeten opdraaien. Er wordt zelfs getwijfeld of de Ministerraad toestemming heeft gegeven voor het vervaardigen van het schilderij. De kwestie intrigeert de historicus. Zijn collega's die zich met Indonesië bezig houden, heeft hij eerder naar het bestaan van het werk gevraagd. Geen van hen wist ervan.

De nota moet eerst in 1951 door Sierk Schröder zijn ingediend. In de korte aantekeningen die mevrouw Schröder maakte van Sierks van-dag-tot-dag-activiteiten lees ik onder juni dat Sierk Schröder aan het eind van de maand de Soevereiniteitsoverdracht opnieuw schilderde (afbeelding 8). In de Kunstkrant van Rijksmuseum Amsterdam, nummer 1 van het jaar 2000, is dit schilderij afgebeeld op bladzijde 11 onder het artikel De soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië.

(Afbeelding 8. Sierk Schröder: portret van Soevereiniteitsoverdracht in de Burgerzaal van het Paleis op de Dam, 1949, afmetingen: 180 x 130cm, Foto Tom Haartsen. Het schilderij hangt in het Koninklijk Paleis Amsterdam)

Portret van koningin Juliana voor de Javasche Bank 1950
In het voorjaar van 1949 geeft De Javasche Bank opdracht om een groot portret van de Koningin te maken, bestemd voor de grote vergaderzaal van de Bank. In het archief vind ik geen foto van dit portret. Uit de brieven die geschreven zijn blijkt dat Sierk Schröder niet in de gelegenheid was de opdracht onmiddellijk uit te voeren. Begin maart 1950, zo laten zijn aantekeningen zien, schildert hij de koningin. Eerst in april en mei vervaardigt hij de portretten van koningin Juliana voor de Oranjezaal van het Stedelijk museum te Kampen en voor het Haagse Stadhuis. Daaruit kan worden afgeleid dat het portret vervaardigd in maart, bestemd is voor de Javasche Bank (zie afbeeldingen, 9-9a en 9b, van drie brieven van de Javasche Bank, gedateerd 18 mei, 21 september en 6 oktober, 1949).

(Afbeelding 9)

(Afbeelding 9a)

(Afbeelding 9b)

De afbeeldingen waarnaar verwezen wordt (1 t/m 9b) beginnen onder de afsluiting van de bovenstaande tekst, derhalve op pagina 5. Dit overzicht over portretten van Sierk Schröder met betrekking tot Nederlands-Indië en Indonesië is op 28 februari 2021 door Dik Mesman, secretaris van de Stichting Sierk Schröder, gemaakt.

Korte biografie
Biografische gegevens
Onderscheidingen / prijzen
Postzegelontwerpen / illustraties
Literatuur / publicaties / kritieken
Documentaires / documentatie
Lezingen en brieven
Tentoonstellingen vanaf 1932
Sierk Schröder geportretteerd
Portretopdrachten Nederlands-Indië en Indonesië